Historia IAU

W kwietniu 2019 r., nakładem wydawnictwa Springer, zostanie opublikowana książka pt. „The International Astronomical Union: Uniting the Community for 100 Years”, której autorami są Johannes Andersen, David Baneke i Claus Madsen. Książka opisuje historię Międzynarodowej Unii Astronomicznej (ang. International Astronomical Union, w skrócie IAU) w kontekście rozwoju współczesnej astronomii. Poniższy tekst jest wstępem do tej książki.

Kiedy w 1919 roku założono IAU, tj. Międzynarodową Unię Astronomiczną (z ang. International Astronomical Union), międzynarodowa współpraca w astronomii nie była czymś nowym. Od wielu wieków astronomowie odwiedzali się wzajemnie i wymieniali informacje. W późnych latach dziewiętnastego wieku, zorganizowanych zostało kilka międzynarodowych, zakrojonych na szeroką skalę, pomiarów, w szczególności dotyczących wielkiej mapy nieba (Carte du Ciel) oraz związanego z nią katalogu astrograficznego. George Ellery Hale, jeden z twórców współczesnej astrofizyki, założył Międzynarodową Unię na rzecz Współpracy w Zakresie Badań Słonecznych (z ang. International Union for Cooperation in Solar Research).

Nowa instytucja; IAU, była częścią wielkiej reorganizacji międzynarodowej nauki po pierwszej wojnie światowej. Następne 25 lat IAU zostało zdominowane przez dyplomatyczne i polityczne kwestie powiązane z pierwszą i drugą wojną światową, lecz, pomimo politycznego zamieszania, Unia szybko została jedną z najbardziej aktywnych wspólnot. Zgromadzenia Ogólne stały się najważniejszymi międzynarodowymi spotkaniami w astronomii, dzięki wybitnej roli, jaką pełnili w nich najstarsi czy najbardziej doświadczeni astronomowie. Chociaż od tamtego czasu liczba naukowych spotkań radykalnie wzrosła, Zgromadzenia Ogólne zachowały swój kluczowy status wśród społeczności astronomicznej.

Pierwsze Zgromadzenie Ogólne IAU w Rzymie (Włochy), w 1922 roku. Źródło: IAU.

W tych pierwszych dekadach ustalono także pewne, najbardziej elementarne, funkcje IAU: koordynowanie nomenklatury, pojęć i standardów (uwzględniając czas w Międzynarodowym Biurze Czasu; z fr. Bureau International de l’Heure) oraz promowanie wymiany danych. W tym samym czasie powołano wiele aktywnych (i kilka mniej aktywnych) komisji sprawiając, że wielu badaczy mogło się czynnie zaangażować w działalność Unii.

Po drugiej wojnie światowej, Unia szybko wznowiła funkcjonowanie. Rozpoczęła również stopniowo zwiększać zakres swej działalności, włączając w nią uruchomienie (skromnych) programów wymiany, aby wesprzeć młodych astronomów, którzy w przeciwnym razie nie mogliby sobie pozwolić na międzynarodowe podróżowanie, w trudnych powojennych latach. Było to relatywnie drobne przedsięwzięcie, jednakże dobrze ilustruje zmianę podejścia, tzn., że, od tamtego czasu, Unia dostrzegła rolę dla siebie w aktywnym wspieraniu indywidualnych badaczy.

Nie jest przesadą stwierdzenie, że w latach 50. i 60. astronomia nabrała tempa. Nowa technologia – która, w trakcie drugiej wojny światowej oraz zimnej wojny, została opracowana dla celów wojskowych – umożliwiła astronomom obserwowanie nowych części elektromagnetycznego spektrum. Zaczęło się od radioastronomii (opartej na technologii radarowej), która ukazała zupełnie inny rodzaj widzialnego Wszechświata. Następnie kosmiczny wyścig umożliwił zaobserwowanie promieniowania rentgenowskiego, gamma oraz ultrafioletowego, a także wyprawy na inne ciała Układu Słonecznego, tworząc tym samym nieodzowną potrzebę stworzenia międzynarodowo uznawanej terminologii. Nowe odkrycia następowały jedno po drugim, z oszałamiającą wręcz szybkością: obłoki gazowe, kwazary, pulsary, rozbłyski gamma, promieniowanie tła.

Adekwatnie do tych postępów rozrastała się wspólnota astronomiczna: przybywało badaczy o bardziej zróżnicowanym wykształceniu; od inżynierów elektroników do fizyków teoretyków. Organizowane, co trzy lata Zgromadzenia Ogólne już nie wystarczały, aby nadążać za bieżącymi osiągnięciami. Począwszy od wczesnych lat 50., wiele naukowych działań przesunięto na nowe sympozja. Seria opublikowanych sprawozdań z Sympozjów IAU, stanowi imponujący zapis szybko rozwijającej się nauki. Stopniowo wspólnota IAU stała się bardziej zróżnicowana, z większą liczbą członków pochodzących z Azji, Południowej Ameryki i Afryki oraz działaniami nakierowanymi na młodych badaczy. Regionalne spotkania sprawiły, że mogło w nich uczestniczyć znacznie więcej astronomów. Od 1967 roku, coroczne, Międzynarodowe (letnie) Szkoły dla Młodych Astronomów zainspirowały tysiące młodych badaczy, szczególnie zaś z rozwijających się krajów. Gwałtowny rozwój astronomii, nieuchronnie doprowadził do problemów logistycznych. Z niemal tysiącem uczestników Zgromadzenia Ogólne nie były już dłużej konferencjami, na których każdy znał każdego, a żaden badacz nie mógł nawet nadążyć za podstawowymi osiągnięciami w pokrewnych dziedzinach. Początkowo IAU zmagała się z przystosowaniem do tej sytuacji. Podjęto nawet próby spowolnienia wzrostu struktury członkowskiej i dyskusji na temat restrukturyzacji Komisji, które utkwiły w martwym punkcie. W końcu IAU ogarnęła swoją ekspansję. Obecnie organizacja, w której pierwotnie mała grupa elitarnych badaczy reprezentowała globalną społeczność astronomiczną, stara się być wcieleniem ogólnoświatowej wspólnoty, łącznie z uwzględnieniem wzrastającej świadomości w kwestiach równości płci. Stopniowo zostały uruchomione programy mające na celu zachęcanie do uczestnictwa w nich ogółu młodych astronomów, a procentowy odsetek kobiet powoli, lecz równomiernie wzrastał. Wyrazem wzrastającego geograficznego zróżnicowania były na przykład Zgromadzenia Ogólne w Argentynie i Indiach.

Zgromadzenie Ogólne IAU w Berkeley, USA, w 1961 roku. Źródło: IAU.

Zimna wojna naturalnie stwarzała problemy. Jednym z najbardziej dotkliwych konsekwencji było odwołanie Zgromadzenia Ogólnego w Leningradzie w 1951 roku. Członkostwo Chin oraz Tajwanu stanowiło natomiast niezwykle złożoną kwestię, dla której przełomowe rozwiązanie wynegocjowano w 1979 roku. Dwa kluczowe wydarzenia przełomu dekad; zakończenie zimnej wojny w 1989 roku i kres apartheidu wkrótce potem, doprowadziły do tego, że w sprawie międzynarodowej współpracy pojawiła się spora doza optymizmu. Unia Astronomiczna rozszerzyła ramy terytorialne kilku programów wsparcia i wymiany, by wspomóc astronomów z byłego bloku wschodniego; następnie tymi samymi programami zostały objęte inne kraje rozwijające się. Od tamtego czasu wiele państw przystąpiło do IAU, a nowe stopniowo odgrywają coraz ważniejszą rolę w astronomii; Hiszpania, Chiny oraz południowoafrykańskie, wolne już od apartheidu, kraje, stanowią znakomite przykłady.

Pełnym optymizmu okresem dla astronomii były również lata 90. XX w. z racji Kosmicznego Teleskopu Hubble’a i kilku innych dużych, naziemnych oraz kosmicznych, teleskopów, które umożliwiły prowadzenie szczegółowych obserwacji we wszystkich zakresach spektralnych. W tym samym czasie, wzrastająca moc obliczeniowa komputerów otwarła nowe możliwości w kwestii przetwarzania dużej ilości danych i modelowania procesów astrofizycznych. W rezultacie, wszystko to doprowadziło do imponującego wzrostu wiedzy w obszarze nowego pojmowania naszego Wszechświata, — lecz również sformułowania wielu nowych pytań, w szczególności zaś o naturę ciemnej materii i ciemnej energii. Odkrycie egzoplanet zainicjowało natomiast nową, ekscytującą dziedzinę badań.

IAU musiała stopniowo poświęcać większość energii swojemu zadaniu tj. obronie interesów astronomii, szczególnie w obszarze działań skierowanych przeciwko zanieczyszczeniu światłem i przestrzeni kosmicznej oraz oszukańczemu „sprzedawaniu” nazw obiektów astronomicznych. Od lat 90. IAU podjęła się bardziej znaczącej roli w staraniach na rzecz podniesienia świadomości w zakresie konieczności globalnego monitorowania potencjalnie niebezpiecznych obiektów bliskich Ziemi, tzw. NEO (z ang. Near Eart Objects), i rozważenia działań zapobiegawczych.

Ostatnie dwadzieścia lat działalności IAU charakteryzuje znacznie aktywniejsze zaangażowanie w interakcję ze światem „zewnętrznym” oraz większa profesjonalizacja samej organizacji. Dyskusja w sprawie redefinicji statusu Plutona, jako planety – uznanie jej za planetę karłowatą – stanowiła zasadniczy katalizator przemian publicznej roli IAU. Odzew opinii publicznej zaskoczył wszystkich astronomów. Taka reakcja stworzyła liczne wyzwania, lecz wskazała również nowe możliwości do podjęcia działań adresowanych do społeczeństwa. Kilka lat później, Międzynarodowy Rok Astronomii 2009 okazał się niesamowicie udanym projektem popularyzującym naukę.

Zgromadzenie Ogólne IAU w Pradze, Czechy, w 2006. Źródło: IAU.

W ciągu ostatnich dziesięciu lat znacząco zwiększono skalę działań na rzecz popularyzacji nauki, edukacji i rozwoju, jak to zostało opisane w Planie Strategicznym na rok 2009. Oprócz interakcji ze społeczeństwem, głównym celem było aktywnie stymulować działania astronomiczne we wszystkich krajach w ramach projektu „Astronomia na rzecz rozwoju”. Od tego czasu utworzono profesjonalne biura dla Astronomii na rzecz rozwoju (Afryka Południowa, 2011), biuro ds. popularyzacji (Japonia 2012) czy dla projektu Młodzi astronomowie (Norwegia 2015), zaś wiele innych państw dołączyło do IAU.

W 2018 roku przedstawiono nowy Plan Strategiczny z wielkimi ambicjami rozszerzenia działań IAU na rzecz popularyzacji i rozwoju oraz zwiększenia roli Unii w budowaniu porozumienia opartego na nauce na poczet następnych, nowych, zakrojonych na międzynarodową skalę projektów infrastrukturalnych. Przykładowo zaproponowano w nim utworzenie nowego biura; Astronomia dla edukacji. Obecnie IAU zamierza włączyć w swe szeregi wszystkich zawodowych astronomów, łącznie z tymi, którzy dopiero rozpoczynają swoją karierę; począwszy od 2018 roku będzie miała „młodszych członków”.

Od czasu założenia IAU, co nastąpiło zaledwie wiek temu, nasze rozumienie Wszechświata, w którym żyjemy, zasadniczo się zmieniło. Wszechświat jest większy, bardziej zróżnicowany i bardziej dynamiczny, niż ktokolwiek mógł sobie wyobrazić, a wiele wciąż nie wiadomo. Niedawne wykrycie fal grawitacyjnych otwarło właśnie nowe okno — kto wie, co przez nie ujrzymy.